Η Αυτοκρατορική εξουσία στο Βυζάντιο

του Γιώργου Καραμαδούκη

O Χριστιανισμός επέδρασε καταλυτικά στον αυτοκρατορικό θεσμό, καθώς τον θωράκισε με την πίστη στην Θεοπρόβλητη και ....
Θεοστήρικτη εξουσία του. Ο αυτοκράτορας εμφανίζεται λοιπόν ως εκπρόσωπος του Θεού στην γη και έτσι περιβάλλεται από ένα χαρακτηριστικό Θείας επιλογής. Επειδή είναι ο εκλεκτός του Θεού οφείλει να εξομοιωθεί με τον Θεό και να τον μιμηθεί. Ως συνέπεια της Θεϊκής προέλευσης της εξουσίας του εμφανίζεται με πλήθος αρετών όπως, δίκαιος, ήπιος και γενναίος. Ο αυτοκράτορας παρουσιαζόταν ως άγιος και για αυτό στα πορτρέτα του απεικονιζόταν με φωτοστέφανο. Παρά το γεγονός ότι το πρόσωπό του ήταν ιερό δεν μετείχε της ιεροσύνης ανεξαρτήτως αν μεριμνούσε για εκκλησιαστικά θέματα συγκαλώντας συνόδους. Αυτό του έδινε το χαρακτηριστικό του ειρηνοποιού, καθώς επιδίωκε την πολιτική ενότητα στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας προς αντιμετώπιση των εξωτερικών κινδύνων.

Ρωμαϊκή διοίκηση και ιδεολογία

Το βυζαντινό αυτοκρατορικό ιδεώδες υπαγόρευε στον βυζαντινό αυτοκράτορα την αποκατάσταση του ρωμαϊκού κράτους και έδινε τα χαρακτηριστικά της οικουμενικότητας, της αιωνιότητας και του αήττητου της εξουσίας του. Στα πλαίσια της οικουμενικότητας ο Βυζαντινός αυτοκράτορας βρισκόταν στην κορυφή της πυραμίδας των απανταχού ηγεμόνων, διατηρώντας μόνο για αυτόν τον τίτλο του βασιλέα των Ρωμαίων. Η επίγεια εξουσία του περιλάμβανε μια σειρά από ρόλους. Διόριζε και απέλυε κρατικούς υπαλλήλους και απένειμε τίτλους και αξιώματα. Έλεγχε τις οικονομικές υποθέσεις, θέσπιζε μόνο αυτός νόμους και επόπτευε την απονομή της δικαιοσύνης. Τέλος ηγούταν των στρατιωτικών δυνάμεων της αυτοκρατορίας και σε αρκετές περιπτώσεις βρισκόταν στην πρώτη γραμμή των μαχών. Ο αυτοκράτορας διοικούσε μέσω τρίτων και ήταν υπεύθυνος για την μη σωστή άσκηση των καθηκόντων τους. Η αποδοτικότητα ή μη του κρατικού μηχανισμού αποτελούσε αποτύπωμα της αυτοκρατορικής εξουσίας, η οποία έπρεπε να στοχεύει στην εξασφάλιση της δικαιοσύνης. Η τελευταία ως ύψιστη αυτοκρατορική αρετή όφειλε να λειτουργεί εύρυθμα μέσω των δικαστηρίων, ώστε να ικανοποιεί το περί δικαίου αίσθημα των υπηκόων του Βυζαντίου.

Το μόνο κριτήριο για να μπορέσει κάποιος να γίνει αυτοκράτορας ήταν να είναι Χριστιανός πολίτης.

Δεν υπήρχε επίσης συνταγματικός περιορισμός στην άσκηση της αυτοκρατορικής εξουσίας όσο αφορά τις γυναίκες, αν και σπανίως αναδείχθηκαν τέτοιες στην υπέρτατη πολιτειακή θέση. Στην πράξη αυτό που εφαρμόστηκε ήταν η δυναστική διαδοχή, καθώς στην πλειονότητα των περιπτώσεων τον διαδεχόταν ο γιός του ή ο άμεσος άρρεν απόγονός του. Πέραν της Θεϊκής προέλευσης της εξουσίας του αυτοκράτορα υπήρχε κατεξοχήν και η επίγεια. Η εκλογή και η αναγόρευσή του γινόταν από οργανωμένες ομάδες που αντιπροσώπευαν την λαϊκή βούληση, δηλαδή την σύγκλητο, τον στρατό και τους δήμους. Παρά το γεγονός ότι δεν είχαν τεθεί κριτήρια πλούτου και τίτλων ευγενείας με την εκπνοή του 11ου αιώνα η αριστοκρατική καταγωγή σε συνδυασμό με την πολεμική τόλμη του συνιστούσαν σημαντικά χαρακτηριστικά στοιχεία ενός επιτυχημένου ηγεμόνα. ...

Οι αυτοκράτορες ήταν στενά συνδεδεμένοι με την Κωνσταντινούπολη ως κέντρου της αυτοκρατορίας. Στην συνείδηση των υπηκόων η αυτοκρατορική εξουσία ήταν συνυφασμένη με αυτήν και όποιος την κατείχε ήταν και ο νόμιμος αυτοκράτορας. Για το λόγο αυτό άλλωστε ξένοι ηγεμόνες, αλλά και Βυζαντινοί άρχοντες προσπάθησαν κατά καιρούς να την κατακτήσουν. Το μεγαλείο μάλιστα της αυτοκρατορικής ισχύος όφειλε να προβάλλεται μέσω δημοσίων έργων, οχυρώσεων, εκκλησιών, στην πρωτεύουσα του βυζαντινού κόσμου.

Ελληνική φιλοσοφική παράδοση

Το τρίτο συστατικό στοιχείο της αυτοκρατορίας που σχετιζόταν με την αρχαία ελληνική παράδοση επέδρασσε σε επίπεδο πολιτιστικό και πολιτικό την αυτοκρατορική εξουσία. Οι ρωμαϊκοί τίτλοι του Imρerator και του Augustus αντικαθίστανται από την περίοδο του Ηρακλείου σε Αυτοκράτωρ και Βασιλεύς. Επιπρόσθετα οι αυτοκράτορες κατέστησαν σταδιακά την ελληνική, ως γλώσσα της διοίκησης ώστε να πετύχουν την πολιτική ενότητα της αυτοκρατορίας. Την Θεϊκή εικόνα του ηγεμόνα την συναντάμε στις απόψεις των νεοπυθαγορείων όπως του Σθενίδα και του Διογένη. Τέλος τα χαρακτηριστικά της αυτοκρατορικής ιδεολογίας είχαν δημιουργηθεί από την ελληνιστική πολιτική φιλοσοφία που απογοητευμένη από την δημοκρατία, συνέλαβε την γενική μορφή ενός μοναρχικού πολιτεύματος, που με την ρωμαϊκή ηγεμονία μπορούσε να γίνει στέρεη πραγματικότητα....